Restauratie van Heusden

Dankzij het vrije schootsveld om de vesting was er in de directe omgeving van Heusden nooit gebouwd, waardoor steeds een weids zicht was blijven bestaan op de Maas en op het omringende polderlandschap. Ook in de stad zelf was nauwelijks sprake van bouwactiviteiten. De verpaupering die in de negentiende eeuw optrad, had van Heusden een vervallen monumentenstadje gemaakt. Zeker na de oorlogsverwoestingen van 1944 was de stad zwaar gehavend. Het gemeentebestuur stond voor de taak om de stad te herstellen en te laten groeien. Rond 1960 werd een grootstedelijk plan ontvouwd dat uitging van schaalvergroting en ruimte voor auto's. Daarin was sprake van hoogbouw - met uitzicht op de Maas! - en van enkele doorbraken door de oude wallen ten behoeve van goede verbindingswegen. Onder druk van de Rijksdienst voor Monumentenzorg verdween dit plan echter van tafel, waarop de gemeente het stedenbouwkundig bureau van de architecten Zuiderhoek en Peetoom in de arm nam. Zij respecteerden de historische structuur van de stad, en namen oude kaarten en plattegronden als uitgangspunt voor hun werk. De uitvoering van de restauratie nam een aanvang in 1968. Aanvankelijk waren de kosten van dit grootschalige project geraamd op zes miljoen gulden, maar mede als gevolg van de hoge rentestand in de jaren tachtig werd het budget vele malen overschreden. Ook een reconstructie van de vestingwallen vormde onderdeel van de restauratie. Twee stadspoorten werden herbouwd, en de oude stadshaven werd hersteld door het wandelpark uit 1904 uit te graven. De omliggende woningen werden geconstrueerd op basis van de plattegrond van Blaeu uit 1649. Ook de uit 1796 daterende Visbank en het in in 1904 afgebroken Commiezenhuis werden in ere hersteld. Heusden mocht zeker geen openluchtmuseum worden, maar een stad waarin ook gewoon wordt gewoond en gewerkt. 

Voor de grondige wijze waarop de stad de restauratie ter hand had genomen, ontving Heusden in 1975 de Nationale Monumentenprijs en in 1978 de hoogste Europese onderscheiding op dit gebied, de restauratieprijs 'Europa Nostra'. Maar er was ook kritiek, vooral veroorzaakt door de grote kostenoverschrijdingen. Daarom werden rond 1980 concessies gedaan aan de oorspronkelijke bedoelingen van het restauratieproject. Toch is de keuze voor een grootschalige restauratie van de vesting een goede geweest, getuige het grote aantal mensen dat jaarlijks een bezoek brengt aan de vesting. De soldaten van weleer hebben plaatsgemaakt voor kunstliefhebbers en watersporters.